تحلیل اعتبار و ارزش معرفتی برهان‌های امکان و وجوب نزد ابن سینا و ملاصدرا

برهان امکان و وجوب که گاهی به اختصار از آن به برهان "امکان" تعبیر می شود، یکی از استوارترین براهین عقلی بر اثبات وجود خداوند است. این برهان، در میان حکمای اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار است و از آن، به عنوان طریق فلاسفه در اثبات وجود صانع یاد می‌شود. محور اصلی این برهان، وجود ممکنات و معلولات است یعنی از طریق علم به ممکنات، بر وجود واجب و مسبب، اقامه دلیل می‌شود. این نوع برهان بنابر تقسیم رایج میان منطق‌دانان، از نوع برهان انّی است. از طرفی، به اعتقاد همه حکما علم به معلول محقق نمی‌شود مگر اینکه علم به علت قبل از آن تحقق یافته باشد. در این صورت اثبات علت از طریق دلیل انّی کاری بیهوده و بلااثر خواهد بود و براهینی که بر این پایه استوار باشند، ارزش معرفتی نخواهند داشت. ابن‌سینا برای اثبات اعتبار معرفتی برهان امکان و وجوب، آن را نوعی برهان لمّی تلقی کرده و ملاصدرا با استفاده از دقت‌هایی که بوعلی در دفاع از این برهان دارد، این برهان را نوعی دلیل یقین‌آور در برابر دلیلی که یقین آور نیست، دانسته است.